Zakończenie
Poruszając się samochodem lub rowerem po zwyczajnych na pierwszy rzut oka drogach powiatu puławskiego, podziwiając piękne i z pozoru spokojne nadwiślańskie i nadwieprzańskie krajobrazy czy też wreszcie przemierzając monotonnie wyglądające pagórki w okolicach Nałęczowa, Markuszowa i Kurowa nie zapominajmy iż niemal wszędzie jest tu odciśnięte piętno wcale nie tak spokojnej historii, która jedne ze swoich najbardziej burzliwych kart zapisała tutaj w latach 1914-15 podczas pierwszowojennych przemarszów i walk z udziałem dziesiątek tysięcy żołnierzy. Przykłady można mnożyć... Ruchliwa dziś droga z Puław przez Zwoleń w kierunku Radomia w roku 1914 stanowiła oś natarcia najpierw wojsk niemieckich a potem rosyjskich. Wzdłuż równie często uczęszczanej trasy Lublin-Kurów-Puławy latem 1915 r. przez kilka dni przebiegała linia frontu. Kilka kilometrów na południe od dzisiejszej przeprawy promowej pod Janowcem w dniach 10-11 października 1914 r. przeprawiał się przez Wisłę cały rosyjski XVI Korpus. Obawy z jakimi spoglądamy na mosty puławskie podczas wysokiego stanu wody w Wiśle są bardzo podobne do tych, które mieli tu jesienią 1914 r. dowódcy dwóch desantujących się na lewym brzegu rosyjskich korpusów. A dziesiątkami spokojnych dziś bocznych dróg spieszyły wówczas we wszystkich kierunkach zbrojne kolumny żołnierzy reprezentujących nie tylko obce mocarstwa - jak to się już utarło - ale i naszych rodaków, którzy walcząc w szeregach armii austro-węgierskiej i rosyjskiej jako główny cel i nadzieję mieli odzyskanie przez Polskę niepodległości. I ta nadzieja w ostatecznym rozrachunku się spełniła, a długa i krwawa droga ku jej spełnieniu wiodła m.in. tędy - przez tereny obecnego powiatu puławskiego.
Bibliografia
Źródła archiwalne:
1. Archiwum Państwowe w Lublinie:
CKKP Puławy ..., sygn. 3218
Materiały niepublikowane:
1. 71.Bielewskij Piechotnyj Połk. Żurnały bojewych diejstwiej połka s 14-go julja po 31-go oktiabrija 1914 goda, opracował Andriej A.Werszinin, mps;
Opracowania:
1. Aeckerle Emil, Geschichte des Reserve-Infanterie-Regiments Nr. 220 1914-1918, Wiesbaden 1959;
2. Bagiński Henryk, Wojsko polskie na wschodzie 1914-1920, Warszawa 1921;
3. Bednarski Waldemar Wojciech, Legion Puławski, Puławy 1989;
4. Boreczek Krzysztof Andrzej, Kurów od początku XVIII do połowy XX wieku. Część pierwsza 1700-1918, Kurów 1996;
5. Conrad von Hötzendorf Franz, Aus meiner dienstzeit 1906-1918. Fünfter Band: Oktober-November-Dezember 1914, Wien-Leipzig-Berlin-München 1925;
6. Dąbrowski Marcin, Cmentarze wojenne z lat I wojny światowej w dawnym województwie lubelskim, Lublin 2004;
7. Fahrtmann Albert, Das Reserve-Jäger-Bataillon Nr. 19 im Weltkrieg, Berlin 1929;
8. Foerster Wolfgang, Mackensen. Briefe und Aufzeichnungen des Generalfeldmarschals aus Krieg und Frieden, Leipzig 1938
9. Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Nałęczów na lata 2019-2022 w: Załącznik do Uchwały nr VI/36/19 Rady Miejskiej w Nałęczowie z dnia 4 lutego 2019 r.
10. Grudzień Paweł, Cesarska wizyta w Sosnowie - 23 lipca 1915 r., na: www.mmpulawy.pl 2012;
11. Grudzień Paweł, Nie tylko kulą i bagnetem... - Grenadierski Batalion Saperów pod Górą Puławską w 1914 r., na: www.mmpulawy.pl 2012;
12. Grudzień Paweł, Żołnierska mogiła pod Olempinem - milczący świadek I wojny światowej, na: www.mmpulawy.pl 2011;
13. Grudzień Paweł, Zapomniana mogiła z 1915 r. coraz bardziej zapomniana..., na: www.mmpulawy.pl 2012;
14. Grudzień Paweł, Ocalić od zapomnienia... Znalazła się pomoc dla mogiły pod Olempinem, na: www.mmpulawy.pl 2012;
15. Grün Erich, Hechler Paul, Das preussiche Landwehr-Infanterie-Regiment Nr. 6 im Weltkriege 1914-18, Berlin 1926;
16. Heye Wilhelm, Die Geschichte des Landwehrkorps im Weltkrieg 1914-1918, t.I-II, Breslau 1935;
17. Histories of two hundred and fifty-one divisions of the German Army which participated in the war (1914-1918), Washington 1920;
18. Kawaliery Wojennogo Ordiena Swijatogo Wielikomuczenika i Pobiedonosca Georgija za period s 1914 po 1918 g, Moskwa 2008;
19. Kiełb Zbigniew, Między dwoma brzegami… O historii mostów puławskich w latach 1792-2008, Puławy 2009;
20. Knox Alfred sir, With the Russian Army 1914-1917. Being chiefly extracts from the diary of a military attache, Vol.I, London 1921;
21. Korolkow G.K., Warszawo-Iwangorodskaja opieracija, Moskwa 1923;
22. Laskowski Otton, Dęblińsko-Warszawska operacja 14.IX-3.XI.1914, w: Encyklopedia Wojskowa t.II, Warszawa 1932;
23. Łowczak Sławomir, Burzliwa historia Markuszowa, Markuszów 2001;
24. Maleszyk Ryszard, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej na Lubelszczyźnie, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, vol. LII/LIII, sectio F, Lublin 1997/1998;
25. Mieńczukow E.A., Armiejskaja opieracija s forsowanijem rieki (4-ja russkaja armija w Warszawsko-Iwangorodskoj opieraciji 1914 g.), w: Wojenno-Istoriczeskij Biuletin, cz. 3, Moskwa/Leningrad 1936;
26. Miłodanowicz J.A., Iz zapisnoj kniżki Naczalnika sztaba 14-go armejskogo korpusa 1914 god, w: “Wojennaja Byl” 1972, nr 114;
27. Narbut-Łuczyński Aleksander, Ogólny rzut oka na pierwszą ofensywę Hindenburga na Warszawę w 1914 r., w: “Bellona” cz.1-Tom XXIII 1926, cz.2 i 3-Tom XXIV 1926, cz.4-Tom 25, 1927;
28. Österreich-Ungarns letzter Krieg 1914-1918. Erster Band, Das Kriegjahr 1914, Wien 1931;
29. Österreich-Ungarns letzter Krieg 1914-1918. Zweiter Band, Das Kriegjahr 1915, Wien 1931;
30. Pfister Friedrich, Geschichte des Landwehr-Infanterie-Regiments Nr. 37, Berlin 1928;
31. Przybyszewski Stanisław, Historia Garnizonu Dęblin w latach 1832-1939, Pruszków 2004;
32. Reichert Hans, Der Schwarze Lord. Unter Woyrsch durch Polen und Galizien, Lauban 1925;
33. Rybak Mieczysław, Żyrzyn i okolice. Zarys dziejów, Lublin 1997;
34. Schulze Hans, Das Reserve-Infanterie-Regiment Nr. 217 im Weltkriege, Berlin 1932;
35. von Schwarz Aleksij, Iwangorod w 1914-15 gg. Iz wospomnanij A.W. von Schwarza, komendanta krieposti, Pariż 1969;
36. Seidel Karl, Geschichte des 2.Garde-Reserve-Regiments, I Teil: Von der Mobilmachung bis Mitte Oktober 1915, Berlin 1926;
37. Soa Arthur, Das preussiche Landwehr-Infanterie-Regiment Nr. 7 im Weltkriege 1914-18, Berlin 1923;
38. Sołdek Jerzy, W sprawie grobu żołnierzy poległych w sierpniu 1915 r. w Czesławicach, w: “Gazeta Nałęczowska” październik 2007;
39. Stefanowskij, Wielikij pochod, w: “Wojennaja Byl” 1974, nr 128;
40. Stegemann Hermann, Geschichte des Krieges. Erster Band, Stuttgart 1917;
41. Stegemann Hermann, Geschichte des Krieges. Dritter Band, Stuttgart 1919;
42. von Stosch Albrecht, Das Königl. Preuss. 5.Garde-Regiment zu Fuss 1897-1918, Berlin 1930;
43. Strategiczeskij oczerk wojny 1914-1918. Czast 2., Moskwa 1923;
44. Strategiczeskij oczerk wojny 1914-1918. Czast 4., Moskwa 1922;
45. Suszilnikow P., Nieizwiestnij grenadier, w: “Wojennaja Byl” 1953, nr 7;
46. Twierdza Dęblin. Informator krajoznawczo-turystyczny, Dęblin 2000;
47. Ura... grenadiery..., w: “Wojennaja Byl” 1965, nr 74;
48. Wałęcki Paweł, Znamy tylko ich nazwiska, w: “Gazeta Nałęczowska” sierpień 2007;
49. Warszawsko-Iwangorodskaja opieracija. Sbornik dokumientow Mirowoj Impierialsticzeskoj Wojny na russkom frontie (1914-1917 gg), Moskwa 1938;
50. Żurnał bojewych diejstwij 1-oj Gwardiejskoj Piechotnoj Diwizii 1914 r., Pariż b.r.w.
Czasopisma (niewymienione powyżej):
“Razwiedczik” 1915, nr. 1287, 1293, 1297;
Zdjęcia:
1. In West Und Ost. Kriegsbilder aus der Geschichte der 47. Reserve-Division, Monachium 1917;
2. von Stosch Albrecht, Das Königl. Preuss. 5.Garde-Regiment zu Fuss 1897-1918, Berlin 1930;
6. zdjęcia ze zbiorów Autora.
