Większość artykułów, opisujących przebieg działań podczas I wojny światowej skupia się na sprawach wojskowych, pomijając lub jedynie pobieżnie odnosząc się do zniszczeń, jakie owe działania poczyniły w infrastrukturze mieszkalnej, itp. Ot, „spalona została miejscowość X”, „w miejscowości Y doszczętnie spłonął kościół”, okraszone kilkoma zachowanymi zdjęciami. I tyle.
Udało mi się jednak dotrzeć do opublikowanych dopiero w tym stuleciu (rok 2012) badań, poświęconych właśnie zniszczeniom w zabudowie, ze szczególnym uwzględnieniem budowli zabytkowych i sakralnych. Możemy z nich wydobyć wiele ciekawych informacji dotyczących także powiatu puławskiego.
W 1914 r. walkami (a co za tym idzie i zniszczeniami) objęty został jedynie fragment powiatu puławskiego, leżący na lewym brzegu Wisły – na prawobrzeżny nacierające wojska austro-węgierskie nie zdołały dotrzeć. W 1915 r. było już odwrotnie – wojska rosyjskie dość szybko wycofały się z lewego brzegu Wisły, natomiast na prawym toczyły zacięte walki odwrotowe z postępującą tu za nimi 4 Armią austro-węgierską na uprzednio przygotowanych liniach obronnych. Fakt istnienia tych linii i planowego, szybkiego odskoku z jednej na drugą, w dużej mierze zapobiegł na ziemiach puławskich stosowaniu przez Rosjan taktyki „spalonej ziemi” – taktyki, którą zaczęto stosować na dużą skalę dopiero po przekroczeniu linii Wieprza i podjęciu generalnego odwrotu w kierunku wschodnim.
Największymi źródłem danych na temat zniszczeń wojennych, oprócz archiwów kościelnych i parafialne były prace lubelskiego Biura Statystycznego Głównego Komitetu Ratunkowego, kierowanego przez Henryka Wiercieńskiego. Biuro zbierało w/w dane z terenu austro-węgierskiej strefy okupacyjnej, kończącej się na linii rzeki Wieprz, a co za tym idzie obejmującej także tereny powiatu puławskiego.
Wg zestawienia opracowanego przez Biuro, statystyczne szkody w świątyniach i majątku kościelnym w latach 1914-16, objęły w powiecie puławskim 9 kościołów, 4 kaplice, 4 dzwonnice, 2 figury, 1 pomnik, 26 ogrodzeń, 10 plebanii i 35 budynków gospodarczych – straty te wyceniono na ok. 100 000 rubli. W rozbiciu na większe miejscowości powiatu puławskiego zniszczenia i straty te wyglądały następująco:
Gołąb
Dach i tylna ściana kościoła zostały podziurawione austriackimi pociskami artyleryjskimi, straty wyceniono na 1000 austro-węgierskich koron.
Góra Puławska
Kościół pw. św. Wojciecha został „nieznacznie uszkodzony”.
Janowiec
19 lipca 1915 r. drewniana zabudowa miasteczka została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie – wg statystycznych zestawień zniszczeniu uległo 169 na 188 zaewidencjonowanych nieruchomości. M.in. w kościele spłonął dach nad nawą główną i wieżą kościelną, wnętrze jednak ocalało. Materiały archiwalne wspominają także o „nieznacznym” uszkodzeniu jednej z baszt zamkowych, a także o zburzeniu znajdującej się do 1915 r. na wzgórzu zamkowym ceglanej willi Ćwirko-Zgodyckich.
Kazimierz Dolny
Zniszczenia z 1915 r. objęły 90 z 340 istniejących budynków mieszkalnych. Szczegółowy wykaz wskazuje na spaloną zabudowę:
- pomiędzy rynkiem a kościołem farnym;
- przylegającą do północnej pierzei rynku (pomiędzy rynkiem a Wisłą) wraz z samą pierzeją, w tym budynek dawnego ratusza;
- przy ul. Senatorskiej (od ul. Klasztornej ku Wiśle), w tym kilka zabytkowych kamienic (np. Górskich, Celejowska czy„Biała”).
Przytoczyć
tu można słowa delegata Towarzystwa Opieki nad Zabytkami
Przeszłości, Zygmunta Kalinowskiego z 1916 r.: „Obraz
całego miasteczka przedstawia się rozpaczliwie. Cała część
miasta od strony Wisły aż do Rynku jest doszczętnie spalona, a
więc: cała Senatorska, część Krakowskiej, Żabia, całe
Podzamcze i Zielona, wszystko to doszczętnie zniszczone i spalone
przez cofające się wojska rosyjskie w 1915 r.”.
Tenże delegat, w swoich
wspomnieniach odnosi się również do zniszczeń kościoła farnego:
„Z poszczególnych
kościołów ucierpiał najbardziej kościół farny, zniszczony
pociskiem, przy czym kopuła na kaplicy M. Boskiej Różańcowej jest
zupełnie zburzona (w 1914 r.), w roku zaś 1915 od strony zachodniej
cztery pociski uszkodziły wewnętrzne mury, dach w niektórych
miejscach został potłuczony, kilka krokwi zostało złamane, a
także ołtarze i organy doznały pewnych uszkodzeń”
oraz klasztoru
Franciszkanów: „Kościół
poklasztorny (Reformatów) również ucierpiał bardzo: w 1914 r.
furta [przy schodach] została zburzona pociskiem; w kościele
granat, wpadając oknem od południa, rozbił dwa ołtarze boczne,
nie przedstawiające większej wartości, jak również zostały
uszkodzone przez pociski wiązania
dachowe, kilka krokwi w
celach i drzwi od zachodu”.
Końcowo, źródła wspominają też o zabraniu z kościoła farnego 4 dzwonów przez Rosjan oraz o zniszczeniu trzech nadwiślańskich spichlerzy zbożowych, leżących na tzw. Przedmieściu Bochotnickim (dzisiejsza ul. Puławska).
Końskowola
Zniszczeniu uległo 326 na 333 zaewidencjonowanych budynków, w tym zabudowa północnej i wschodniej pierzei rynku wraz z przyległościami. Oprócz budynków mieszkalnych, spaleniu uległa też większość kościelnych budynków gospodarczych, synagoga, przykościelne zabudowania szpitalne, dwa „domy muzyki kościelnej” a także ogrodzenie cmentarza.
Opatrzność czuwała tu nad samymi kościołami, które nie zostały uszkodzone wcale lub jedynie w stopniu „nieznacznym” (np. uszkodzona szrapnelami dachówka na kościele parafialnym). Największą stratą było tu zniszczenie dzwonnicy przy kościele parafialnym, z której dodatkowo wojska rosyjskie zabrały 3 dzwony.
Markuszów
Spaleniu uległo 175 z 219 budynków. Źródła wspominają też o zniszczeniu XVIII-wiecznego dworu Hryniewieckich – być może była to swoista „kontynuacja” jego częściowej rozbiórki, zapoczątkowanej pod koniec XIX wieku, którą przetrwała wówczas jedynie dworska oficyna.
Puławy
Dane statystyczne wskazują na zniszczenie 371 budynków z istniejących 593. Wg oceny współczesnych badaczy było to „jedno z najbardziej zniszczonych miast na terenie okupowanym przez Austro-Węgry”, a straty szacowano na ponad 170 tys. rubli.
Spaleniu uległa m.in. dzielnica żydowska, uszkodzenia nie ominęły też pałacu Czartoryskich (uszkodzona elewacja od strony Wisły, podziurawione sklepienie), świątyni Sybilli, hotelu „Brystol” czy murowanej synagogi. Ogólnie Puławy w wyniku odniesionych zniszczeń zostały zaliczone do grona 51 miast i miasteczek, które w wyniku poniesionych strat kwalifikowały się do „przeprowadzenia pomiarów, wykonania planów sytuacyjnych i regulacyjnych, a także dokonania choćby częściowej komasacji - zwłaszcza w rejonie zamieszkałym przez ludność żydowską”.
Powyższy fakt „zawdzięczać” należy temu, iż Puławy dwukrotnie były miastem frontowym – jesienią 1914 r. podczas dwóch Bitew Dęblińskich oraz latem 1915 r., podczas pościgu Sprzymierzonych za opornie wycofującymi się z terenów Królestwa Polskiego Rosjanami.
Wąwolnica
W porównaniu do wymienionych wcześniej miejscowości, w przypadku Wąwolnicy straty były jedynie materialne i wynikały z zarekwirowania przez wojska niemieckie „bali dębowych na budowę ołtarzy i ławek do nowego kościoła” oraz kościelnych dzwonów (tu zapewne akurat winni byli Rosjanie).
Włostowice (wówczas odrębna od Puław miejscowość)
Źródła odnotowały uszkodzenia budynku kościoła w 1915 r., w postaci strąconej wieży oraz podziurawionych pociskami dachu i murów kościelnych. Dodatkowo spalone zostały kościelne zabudowania gospodarcze oraz parkany. „Tradycyjnie” też, cofające się wojska rosyjskie zabrały ze sobą trzy dzwony.
Źródła nie wspominają o zniszczeniach innych większych miejscowości, np. Kurowa czy Żyrzyna, jednak z racji ich frontowego położenia w lecie 1915 r. musiały być porównywalne np. z Markuszowem czy Końskowolą.
Bibliografia:
1. Marzena Gałecka, Straty i zniszczenia poniesione w zabytkach nieruchomych w okresie I wojny światowej na obszarze województwa lubelskiego (w jego aktualnych granicach). Raport., Lublin 2012 r.
Zdjęcia:
1. In West Und Ost. Kriegsbilder aus der Geschichte der 47. Reserve-Division, Monachium 1917;
2. Marzena
Gałecka, Straty i zniszczenia poniesione w zabytkach nieruchomych
w okresie I wojny światowej na obszarze województwa lubelskiego (w
jego aktualnych granicach). Raport., Lublin
2012 r.
